Jannes Hartman ging voor zijn Docent Muziek-scriptie aan de slag met klankhout

Jannes Hartman (26) rondde de opleiding Docent Muziek aan Hogeschool Leiden af met een onderzoek naar het maken van klankhout. Lars Bon en Daan van der Sande van het VLS Studentenpanel interviewden hem daarover. Het werd een inspirerend gesprek over oordeelloos kijken en luisteren.

“Dit verslag gaat over een reis. Een reis door ontmoetingen met natuur, mens en muziek. En in het bijzonder: de bomen.” Met dit voorwoord opende Jannes Hartman, inmiddels afgestudeerd Docent Muziek aan Hogeschool Leiden, zijn verslag over z’n scriptieonderzoek naar het maken van klankhout.

Eind juni videobelden we met Jannes, die op dat moment op een boerderij werkte in Nyköping, Zweden. “Ik ben hier een beetje aan het werk en aan het oriënteren op wat ik verder wil doen – en om erachter te komen of ik hier in Zweden wil blijven.”

Jannes werkt graag met z’n handen. “Van kinds af aan deed ik niets anders dan dingen maken, van hout of van iets anders dat ik vond. Ik ben er niet in geschoold, maar ik heb er wel heel veel in gedaan, waardoor ik zo als timmerman aan het werk kan als ik wil.”

Vrijeschool

Na de basisschool koos Jannes voor de praktische stroom van het vrijeschoolonderwijs in Zutphen, waardoor hij veel les kreeg in metaal- en houtbewerking, landbouw, verzorging en textiel. Het aanbod van de ‘boekjesvakken’ zoals hij ze noemt, waren minimaal. Gelukkig, want in de schoolbankjes zitten en lezen is niks voor hem.

Na de middelbare ging hij aan de slag als zzp’er. “Ik kwam bij mensen thuis om te klussen, en ik bouwde tenten. Ik wist niet zo goed hoe ik me sociaal moest verhouden tot de wereld om me heen. Ik merkte dat ik behoefte had mezelf daarin te scholen – en muziek vond ik eigenlijk altijd al heel leuk. Toen besloot ik toelating te doen voor de opleiding Docent Muziek in Leiden.”

Na iets meer dan vijf jaar studeren rondde hij in november 2022 ODM af met een onderzoek waarin hij ook zijn passie voor het werken met z’n handen kwijtkon.

Onderzoek

“De vraag voor dit onderzoek kwam van mijn docent Fenneken Francken, die het vak ‘muziekfenomenen en intuïtieve improvisatie’ geeft. Fenneken vroeg mij kniexylofoons te maken uit verschillende houtsoorten en hierbij de klankkwaliteiten van de verschillende bomen te onderzoeken, het bouwproces van boomstam tot muziekinstrument te beschrijven en misschien ook een verbinding te leggen met de mens, muziek en pedagogie.”

“Ik was eerder al geboeid door het idee, omdat in dit thema voor mij twee werelden samenkomen: de muziek, de klank, aan de ene kant, maar aan de andere kant ook het werken met m’n handen, het ambachtelijke.”

De onderzoeksvraag van Jannes luidde: wat vraagt het van de mens om kwalitatief klankhout te maken en te bespelen op een manier waar de klank van de boom zelf tot zijn recht komt? Zoals hij in zijn voorwoord schreef, en waar wij tijdens het gesprek steeds meer achter komen, ging het hem niet zo zeer om het vinden van een eenduidig antwoord op die vraag, maar veel meer over de reis die hij tijdens het beantwoorden van die vraag zou maken.

Fenomenologisch waarnemen

“Ik heb onderzoek gedaan naar de klank van vier verschillende bomen. Ik heb daarbij gebruikgemaakt van de Goetheanistische fenomenologie. Dit is een manier van waarnemen die ervan uitgaat dat je, naast dat je de wereld om je heen waarneemt, je zelf ook iemand bent waarop die wereld een bepaalde invloed heeft. Het waarnemingsproces van zowel de binnen- als de buitenwereld wordt meegenomen in de beschrijving.”

De Goetheanistische fenomenologie is ondergebracht binnen de antroposofie, en komt daarmee terug in het vrijeschoolonderwijs. De opleiding Docent Muziek van de Hogeschool Leiden werkt naar eigen zeggen ook vanuit dat antroposofische mensbeeld.

“Voor het waarnemen en beschrijven van bomen ben ik zelf de natuur in gegaan. Het fenomenologisch waarnemen van onder andere bomen is iets waar je je in moet scholen. Daar kun je je hele leven over doen en van daaruit bezien sta ik aan het begin van deze scholingsweg.”

Om een begin te maken met deze onderzoekende houding, sprak Jannes met fenomenoloog Wolter Bos, die vier stappen beschrijft om fenomenologie te kunnen toepassen. “Je begint met in detail beschrijven, heel precies kijken. Vervolgens ga je vergelijken en schets je het geheel. Daarna kun je je eigen gevoel waarnemen: wat doet hetgeen wat je buiten jezelf hebt waargenomen met je zelf? Bij de laatste stap ben je op zoek naar een essentie van wat het geheel is, dat is de lastigste stap.”

Dit heeft geresulteerd in een beschrijving per boom, waarbij deze vier stappen worden gevolgd. Voor de laatste stap over de essentie van het waargenomen object koos Jannes voor een kunstzinnige verwerking, zowel muzikaal in de vorm van improvisaties, als beeldend, door te schilderen. “Ik heb geprobeerd om alles wat ik gezien heb samen te vatten in één beeld. Als ik die essentie probeer te schilderen, hoe ziet dat er dan uit? Ik heb dat snel gedaan en ik heb daar verder niet over nagedacht – ik heb die tekeningen gewoon gemaakt.”

Audio: Jannes’ improvisatie op piano bij de ruwe berk

Brandhout naar klankhout

Jannes ging zelf aan de slag met elk van de vier houtsoorten. “Het hout dat ik mocht gebruiken kwam van een hovenier. Hij had op z’n erf een hele berg liggen dat daar lag te wachten totdat het opgezaagd zou worden voor in de kachel.”

De klankhouten die Jannes voor zijn onderzoek maakte zijn geïnspireerd op het werk van Manfred Bleffert. Bleffert is in zijn brede werk onder andere op zoek naar de ware klank van de aarde.

Jannes: “Het was voor mij belangrijk trouw te blijven aan mijn eigen waarneming en zelf aan de slag te gaan met het hout. En ik wilde het hout ervaren. Daarom heb ik gewerkt met handgereedschap. Het mooie aan het werken met handgereedschap is ook, dat er door het mensenwerk altijd een ritme-element in zit dat te doen heeft met in- en uitademing. Door zelf ook in dit ritme te komen en daarbij te luisteren naar wat er klinkt, wordt het maakproces een muzikale activiteit.”

VLS Studentenpanellid Daan van der Sande studeert zelf ook Docent Muziek aan Hogeschool Leiden en was bij de presentatie van Jannes aanwezig. Hij vertelt erover: “Wat me heel erg is bijgebleven is dat we eigenlijk geen klaslokaal binnenkwamen, maar eerder een soort houtzagerij. Alles was mooi neergezet: een blok hout met een bijl erin, overal lagen houtsnippers en alle instrumenten die Jannes gemaakt had lagen er uitgestald.”

Video: Jannes’ demonstratie van het klankhout

Écht luisteren

Jannes schreef in zijn onderzoeksverslag over de moderne ontwikkeling in het luisteren, waarin we ‘continu blootgesteld worden aan geluiden die niet werkelijk zijn wat ze zijn’. Hij hoopt met zijn onderzoek dan ook mensen wakker te maken voor wat hij ‘écht luisteren’ noemt.

“Als ik het groter mag trekken: we zijn ons als maatschappij op dit moment van de natuur aan het distantiëren. Als je geluid uit een luidspreker hoort, hoor je vaak niet wat het werkelijke materiaal is. Dus je hoort geen magneet, je hoort ook geen koper, je hoort ook geen papier of karton, je hoort ook het hout niet waar de box van gemaakt is. Je wordt als het ware voor de gek gehouden. Je wordt eigenlijk herinnerend aan een bepaalde klank, waardoor je verder in jezelf komt, uit verbinding met datgene wat er eigenlijk klinkt. Daardoor leer je af om werkelijk te luisteren naar de bron van iets, bijvoorbeeld bij ruis van een beekje, iemand die zingt of een viool die klinkt.”

Tegelijk merkt Jannes dat die technologische ontwikkeling een kans biedt om ons bewust te maken van dat proces. “We hebben die speaker juist nodig om te kunnen zeggen: dít is dus werkelijk het geluid van een stuk hout. De klank en werking van een speaker is een fenomeen op zich, en daarom zeker de moeite waard om te onderzoeken. Alles heeft een werking en een gevolg, en daar moeten we wakker voor blijven. We hoeven het daarom niet te verbannen.”

Hout in de klas

We vroegen Jannes hoe we zijn uitnodiging tot echt luisteren kunnen vormgeven in een muziekles op een basis- of middelbare school.

“Wat ik vanuit mijn eigen ervaring kan zeggen is, dat wanneer er met hout in de muziekles gewerkt wordt, direct de neiging ontstaat om speels en creatief te worden. De houten nodigen uit tot beweging. Het hout is eenvoudig te bespelen, iedereen kan het en dat maakt het zeer geschikt voor groepen van alle leeftijden. Er is een rijke hoeveelheid muzikale spelen te bedenken die met klankhout gedaan kunnen worden. Spelen die onder andere de groepsdynamiek kunnen bevorderen. Daarnaast biedt het hout door zijn eenvoud en tegelijk verscheidenheid in klank en fysieke uitdrukkingsvorm een uitgelezen kans tot prikkeling van de zintuigen.”

“Naast de talloze muzikale spelen en vormen die je kunt bedenken met hout ligt het ook voor de hand zelf met de kinderen houten instrumenten te maken. Je kunt de leerlingen verschillende houten aanrijken met de opdracht: snij maar eens, en zorg dat het klinkt. Dan gaan we daarna met z’n allen muziek maken. Aan de ene kant heb je dan het ambachtelijke en aan de andere kant het onderzoekende in de leerling aangewakkerd.”

Mocht je als muziekdocent niet direct naast een bos wonen, dan heeft Jannes nog een ander lesidee om de leerling te prikkelen.

“Als je een kind wil laten waarnemen, dan kun je dat doen door in de les iets tentoon te stellen of te laten klinken. Vervolgens kun je vragen stellen: wat zie je nu eigenlijk? Wat hoor je nu eigenlijk? Waar doet dit je aan denken? Op die manier laat je de leerling zelf de interactie zien met datgene wat er is en wordt ie niet bang als daar iets anders uitkomt dan ie van tevoren bedacht had.”

“Het is hierbij belangrijk dat je toestaat dat je ook ‘niks’ van iets kunt vinden. Dat het niet ‘mooi’ of ‘lelijk’ hoeft te zijn, maar dat het is wat het is. Als je de knop vindt om op die manier bijvoorbeeld naar muziek te luisteren, dan krijgt muziek een diepere betekenis. Dat kun je oefenen, denk ik.”

Op de vraag of dit ook iets is wat hij zijn leerlingen wil meegeven, antwoordt hij: “Dit is míjn verhaal, en ik zie het nu zo. Ik wil dat de ander zelf waarneemt en van daaruit zijn eigen waarheid vormt.”

Het onderzoek van Jannes Hartman over het maken van klankhout lees je hier.

Ken of ben jij iemand die een inspirerend afstudeeronderzoek gedaan heeft voor een Docent Muziek-opleiding? Stuur een mail naar lars@vls-muziekdocenten.nl.